Dotychczas przygotowane w tym celu instrumenty tj. ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, przepisy zawarte w Pakiecie MŚP i Pakiecie Przyjazne Prawo są niewystarczające, zwłaszcza w odniesieniu do firm rodzinnych prowadzonych jako średnie lub duże przedsiębiorstwa. Obecnie w Ministerstwie Rozwoju trwają już prace nad wprowadzeniem do polskiego systemu prawnego, kolejnego rozwiązania jakim jest fundacja rodzinna. Z doświadczenia i praktyki firm rodzinnych funkcjonujących w krajach, w których stosowna fundacja rodzinna funkcjonuje – rozwiązanie bezwzględnie konieczne do wdrożenia w polskim systemie prawnym.
Mimo trzydziestoletnich doświadczeń gospodarki wolnorynkowej, w Polsce dalej nie wypracowano mechanizmów pozwalających na płynne przekazanie majątku i zarządzania z równoczesnym zabezpieczeniem przed różnego rodzaju zdarzeniami losowymi. W praktyce tylko co drugie pokolenie przejmuje jedynie co trzecią firmę rodzinną, a niewielki procent z tych firm przekazuje się trzeciemu pokoleniu. Idealnie przedstawia to przysłowie: „Ojciec buduje, syn utrzymuje, wnuczek rujnuje” (ang. „There’s nobbut three generations between a clog and clog”). W innych krajach narzędziem pozwalającym zaplanować sukcesję i uniknąć powyższych trudności są właśnie fundacje rodzinne. Polegają one na powołaniu do życia specjalnego podmiotu – osoby prawnej, na który przenosi się firmę lub inny majątek – fundacje. Takie fundacje, z reguły zarządzane są wspólnie przez potomków fundatora, członków danej rodziny bądź profesjonalnych menedżerów. Główną intencją fundacji rodzinnej jest umożliwienie wyłączenia rodzinnego majątku, w tym firmy rodzinnej albo grupy spółek, spod zasad prawa spadkowego w celu zachowania integralności majątku i eliminacji możliwości podziału poprzez spadkobierców.
Jakie są zalety fundacji rodzinnej?
- wyłączenie przedsiębiorstwa rodzinnego spod zwykłego trybu dziedziczenia;
- możliwość określenia zasad zarządzania przedsiębiorstwem rodzinnym na przyszłość;
- zmniejszenie ryzyka możliwych konfliktów pomiędzy spadkobiercami;
- swobodne, elastyczne określanie kręgu beneficjentów, potencjalnych świadczeń oraz zasad ich otrzymywania;
- możliwość pogodzenia interesów sukcesorów zaangażowanych i niezaangażowanych w prowadzenie przedsiębiorstwa rodzinnego;
- możliwość zaadresowania ryzyk związanych z innymi niż śmierć zdarzeniami losowymi, które czasowo lub trwale uniemożliwiają zarządzanie biznesem przez założyciela.
W związku z podjętymi działaniami przez Ministerstwo Rozwoju, znane są wstępne założenia fundacji rodzinnej w Polsce. Fundacja rodzinna będzie mogła być powołana za życia fundatora, w akcie założycielskim albo po jego śmierci w testamencie z zachowaniem formy aktu notarialnego. Będą ją mogły założyć tylko osoby fizyczne. Beneficjentami natomiast będą mogły być osoby fizyczne, zarówno spokrewnione jaki i niespokrewnione z fundatorem. Rozważana jest także możliwość wskazania jako beneficjenta organizacji pożytku publicznego, np. fundacji założonej w celach dobroczynnych. Fundacja rodzinna będzie mogła być powołana na czas określony albo nieokreślony. Decydować o tym będzie fundator, tak samo jak i o zarządzie i dystrybucji mieniem znajdującym się w majątku fundacji. Podstawowym organem fundacji rodzinnej byłaby rada, pełniąca funkcję zarządzającą. W fundacji rodzinnej mógłby także działać protektor albo rada protektorów, jako organ wewnętrznego nadzoru. Co roku działanie fundacji rodzinnej byłoby poddawane ocenie przez niezależnego audytora. Z uwagi na odmienność regulacji dotyczącej fundacji rodzinnej wymagane będzie wprowadzenie jej na podstawie stosownego aktu prawnego. Natomiast w zakresie nieuregulowanym, odpowiednie zastosowanie znajdą obowiązujące już przepisy o fundacjach charytatywnych. Ustawa o fundacjach rodzinnych jako nowa regulacja będzie wymagała także wprowadzenia zmian w szeregu innych ustaw szczególnych.
Jednym z wielu wyzwań w toku prac nad projektem ustawy jest stworzenie w ramach funkcjonowania fundacji rodzinnych atrakcyjnych ram podatkowych. Najbardziej prawdopodobne jest przyjęcie rozwiązań podatkowych, które będą zakładały, że fundacja rodzinna nie będzie instrumentem wykorzystywanym do unikania opodatkowania lub korzystania z nieuzasadnionych przywilejów podatkowych tylko ze względu na wybór tej formy prawnej zarządzania majątkiem. Zgodnie z ogólnymi założeniami co do rozwiązań podatkowych przedstawionych Ministerstwu Finansów niezbędne będzie ustalenie poziomu opodatkowania „opłacalnego” dla osób zamierzających korzystać z fundacji rodzinnych, m.in. przy uwzględnieniu wszystkich kosztów działalności fundacji rodzinnej oraz obciążeń podatkowych grup podatników jaką będą tworzyć fundacja rodzinna, należące do niej spółki i inni podatnicy lub udziały w nich, a także beneficjenci. Koszty należności podatkowych wraz z innymi kosztami działania fundacji rodzinnej nie powinny prowadzić do nałożenia na fundację rodzinną i jej beneficjentów obciążeń fiskalnych na poziomie przekraczającym koszty racjonalnego gospodarowania majątkiem. Rozwiązania podatkowe powinny tworzyć proporcjonalny i spójny system uwzględniający wszystkich podatników uczestniczących w działalności związanej z istnieniem fundacji rodzinnej, w tym fakt obciążeń podatkowych podatników (spółek), których udziały posiada fundacja rodzinna.
Drugi kluczowy problem dotyczy prowadzenia przez fundację rodzinną działalności gospodarczej. Zgodnie z projektowanymi przepisami możliwości takiej nie będzie, natomiast rozważane są pewne rozwiązania kompromisowe tj. zapewnienie fundacji rodzinnej zarządzania nieruchomościami czy prawami na dobrach niematerialnych. Prowadzenie działalności jest obciążone zbyt dużym ryzykiem utraty majątku i zagrożeniem dla realizacji podstawowego celu fundacji rodzinnej jakim jest bezpieczne gospodarowanie majątkiem, taka działalność będzie mogła być wykonywana, ale tylko przez będące własnością fundacji, operacyjne spółki kapitałowe.
Istotne będzie także dostosowanie reguł prawa spadkowego, w szczególności zasad wypłaty zachowku, aby zapewnić fundacji rodzinnej możliwości realizacji swojego celu. Znaczące uszczuplenie majątku fundacji związane z realizacją roszczeń zachówkowych może pozbawiać fundację rodzinną sensu działania, z drugiej jednak strony nie wydaje się być uzasadnione pozbawienia osób uprawnionych prawa do zachowku, tylko dlatego, że majątek fundatora przeniesiono do fundacji rodzinnej. Ministerstwo Rozwoju planuje wprowadzenie możliwości zawierania umów o zrzeczenie się zachowku i prawa do żądania odroczenia terminu płatności, rozłożenia na raty, a nawet zmniejszenia należnej kwoty zachowku, w szczególnie uzasadnionych przypadkach.
Szczegółowe rozwiązania będą projektowane z uwzględnieniem słusznych praw i interesów wszystkich osób, których będą dotyczyć.
Obecny brak interdyscyplinarnego podejścia i dostrzeżenia szerszego aspektu rodzinnej przedsiębiorczości stanowi przeszkodę dla planowania sukcesji. Fundacja rodzinna zdaje się być zatem szansą na wprowadzenie do naszego porządku prawnego takiego podmiotu, który uzupełni braki w prawie spadkowym i którego tworzenie, zasady funkcjonowania oraz przede wszystkim koszty utrzymania nie będą odstraszały riaprzedsiębiorców, tworzących trzon firm rodzinnych w Polsce. Fundacja stałaby się narzędziem zapewniającym skuteczne utrzymanie majątku i biznesu przez wiele pokoleń w rodzinie, postrzeganej nie tylko jako wspólnota więzi rodzinnych, lecz także jako wspólnota długofalowych interesów. Sprzyjałaby także akumulacji polskiego kapitału i budowy silnych polskich marek, nie tylko na rynku krajowym.
r.pr. Piotr Aleksiejuk i prawnik Marta Filipczyk
